Tên di sản : Nhà thờ Tiến sĩ Đặng Quốc Đỉnh

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di sản : Di tích kiến trúc nghệ thuật

Sô quyết định : Số 2528/QĐ-UBND

Giới thiệu

Tham quan di tích theo thứ tự từ ngoài vào có các công trình sau:

Cổng: có kích thước chiều rộng cửa 2,5m, cao 2,8m, mới được xây dựng bằng vôi, gạch, hồ vữa, cánh cửa bằng sắt, kiến trúc không có gì đặc biệt.

Sân: có diện tích chiều dài 11m, chiều rộng 4,8m, được lát gạch bát, có tường rào thấp bao bọc. Phía trước sân trên tường bao là các cây cảnh được người trưởng họ chăm sóc chu đáo, tạo nên cảnh trí hài hoà, đẹp mắt.

Nhà thờ: Về quy mô cấu trúc: Nhà thờ được kiến trúc theo hình chữ Nhất (-), quay mặt về hướng đông, nhìn ra con đường liên làng và làng Cát Xuyên. Nhà có cấu trúc 3 gian hai chái hẹp bít đốc, xung quanh xây bằng gạch đặc để lộ trần những vết miết và mặt gạch, mái lợp bằng ngói mũi, hoành tải, rui mè bằng gỗ lim, nền nhà lát gạch bát.

Về kích thước: Nhà thờ có chiều dài 10,6m, lòng nhà rộng 5,4m, hiên rộng 1m, hai bên chái rộng 0,85m.

Kích thước các bước gian tính theo chiều dọc của ngôi nhà cụ thể như sau: Gian thứ nhất và gian thứ 3 có kích thước giống nhau rộng 2,6m, gian giữa (gian thứ hai) rộng 3,5m. Kích thước bước gian tính theo chiều ngang với các hàng chân cột như sau: Từ tường hậu đến cột quân sau dài 1m, tiếp đến từ cột quân đến cột cái dài 1,2m; từ cột cái sau đến cột quân trước dài 1,2m; từ cột cái 7 trước đến cột quân trước dài 1,2m; từ cột quân ra cột hiên dài 1m. Tổng số cột của ngôi nhà là 14 cột, trong đó có 6 cột cái, 8 cột quân; Về kích thước, cột cái cao 3,57m, cột quân cao 2,7m, từ mặt nền đến thượng lương cao 4m.

Về kiến trúc: Nhà thờ có cấu trúc 4 vì kèo gỗ được kiến trúc thành từng cặp đối xứng nhau về kiểu dáng:

Hai vì kèo hồi giống nhau về kiểu dáng kiến trúc: Hai cột cái được đặt thẳng đứng trên chân tảng vươn thẳng lên cao, đầu cột được bổ mộng để đặt Câu đầu, phía trên Câu đầu là hai Trụ trốn được đặt trên một đấu vuông thót đáy, ở đầu Trụ trốn là đầu vuông hình tròn (được chạm khắc hình bông sen) đỡ con tường dài nằm ngang trên đầu Trụ trốn; ở trên cùng là một Đấu bát hình thuyền nằm dọc đỡ thượng lương. Và để đỡ các Hoành tải; từ đỉnh cột lớn đến đỉnh mái là hệ thống các con rường cụt nằm chồng lên nhau được ngăn cách bởi các đấu vuông (2 con rường) và trên cùng là một rường dài nằm trên hai đầu Trụ trốn đỡ hoành tải ở cả hai mái nhằm tạo nên sự vững chãi của công trình. Ở phía dưới câu đầu là hệ thống xà lòng được ăn mộng từ đầu cột quân của mái sau chạy qua thân cột lớn bằng hệ thống mộng én chạy ra đầu cột quân của mái trước; phía dưới là hệ thống kẻ bẩy ăn mộng vào đầu cột quân, gác đầu trên tường đốc ở mái sau và cột hiên ở mái trước đỡ tàu mái. Khoảng cách từ Câu đầu trở xuống xà lòng là hệ thống các con rường cụt được chồng lên nhau theo tỉ lệ ngắn dài theo chiều dốc mái để làm nhiệm vụ đỡ lá dong ăn mộng vào đầu rường đỡ các Hoành tải; còn ở hiên trước và hiên sau là hệ thống lá dong.

Để tạo nên sự mềm mại của vì kèo, từ trên dạ của câu đầu xuống xà lòng được người thợ trang trí một khuông tranh bằng những con song dẹt bào trơn, phía dưới xà là hệ thống ván đố lụa chạy xuống sát nền nhà (hệ thống này đã bị hư hỏng và dỡ bỏ).

Cấu trúc của hai vì kèo giữa: theo kiểu “vì kèo trụ trốn - giá chiêng - kẻ chuyền”. Theo thứ tự từ trên xuống dưới là một Đấu hình thuyền nằm dọc đỡ chỗ giáp nối của hai đầu Thượng lương. Đấu hình thuyền này lại được tì lực trên một đấu vuông. Đấu vuông nằm trên câu đầu (Câu đầu ăn mộng vào hai đầu Trụ làm nhiệm vụ đỡ Hoành tải ở mái trước và mái sau). Ở phía dưới của câu này là hệ thống Kẻ ngồi đỡ các lá dong có khoét lỗ vuông để làm chỗ đứng của các Hoành tải ở cả mái trước và mái sau. Kết cấu này giống như một giá chiêng.

Ở phía dưới Câu đầu là một Quá giang. Quá giang được ăn mộng vào đầu quân ở mái sau và mái trước. Khoảng không gian giữa Câu đầu và Quá Giang được cấu trúc gồm một cột cái ở mái sau vươn lên cao và được bổ mộng để Câu đầu ăn mộng vào. Còn ở mái trước là một Trụ trốn đứng trên Quá giang một đấu vuông thót đáy và đầu của Trụ trốn này được bổ mộng để đỡ các Câu đầu.

Phía ngoài Trụ trốn và cột quân của vì kèo là hai kẻ chuyền (tính từ câu đầu xuống) ăn mộng én qua đầu Trụ trốn ở mái trước rồi gác đầu trên hàng cột quân. Tiếp theo từ đầu cột quân là một kẻ nữa nối dài xuống cột hiên ở mái trước và tường đốc ở mái sau (gọi là kẻ bẩy). Ở trên các Kẻ chuyền và Kẻ bẩy này là những ván nong được khoét lỗ vuông để làm chỗ đứng cho các hoành mái.

Về nghệ thuật trang trí:

Phần trang trí kiến trúc trên toàn bộ khung gỗ chủ yếu được bào nhẵn và soi những đường gờ chỉ ở hầu hết các cấu kiện để tạo nên sự mềm mại, uyển chuyển. Còn lại trên các đầu Kẻ bẩy, Rường cụt, Đấu thuyền phần được chạm hình lá cúc cách điệu được biểu hiện ở hai dạng: Lá cúc bằng lá được chạm chủ yếu ở các đấu trụ, các con rường, trong toàn bộ các vì kèo của cấu kiện kiến trúc.

Lá cúc được chạm dọc các thân kẻ bẩy, ở hai đầu câu đầu (điểm tiếp giáp với cột) được lượn theo kiểu hình sin; đây là một loại lá cúc to bản có đủ sống, gân lá, mép lá hình răng cưa gần giống lá cây “Dương xỉ”.

Cửa nhà thờ: được mở 3 cửa ra vào; có hệ thống khung bạo, cánh cửa được làm theo kiểu “thượng song hạ bản”. Về kích thước, cửa giữa có chiều rộng 2,52m, cao 1,9m, gồm 4 cánh, mỗi cánh cửa rộng 0,6m, cao 1,9m. Hai cửa bên bằng nhau có chiều rộng 1,78m, cao 1,9m gồm 4 cánh, mỗi cánh rộng 547m, vật liệu làm cửa bằng gỗ lim.

Tóm lại: Qua kiến trúc như đã mô tả ở trên, cho thấy nhà thờ Tiến sĩ Đặng Quốc Đỉnh có niên đại thời Lê, với một hệ thống các cấu kiện gỗ và những trang trí điêu khắc điển hình và có giá trị nghệ thuật cao. Ngoài ra, ở nhà thờ còn sử dụng loại gạch trang trí hoa chanh màu xanh ở hai cửa sổ phía sau và hai cửa vách ở phía trước, cho thấy ở thời Lê, ngoài bộ khung gỗ khá chắc chắn, điển hình, còn có hệ thống gạch trang trí, đấy cũng là những nét độc đáo trong kiến trúc nhà thờ có niên đại thời Lê còn bảo tồn đến ngày nay.

Bài trí thờ cúng:

Về cách bài trí thờ cúng ở nhà Tiến sĩ Đặng Quốc Đỉnh cũng như bao gia đình người Việt khác, bàn thờ chính thường được đặt nơi trang trọng ở gian giữa nhà. Bàn thờ là một hương án được làm, chất liệu làm bằng gỗ sơn màu nâu đen có kích thước dài 2m, rộng 1,12m, cao 1,18m. Trên hương án đặt 01 ngai thờ, bài vị và một số đồ thờ như bát hương, lư hương, chân nến, ống hương, đài nước,…là những hiện vật có giá trị nghệ thuật. Ở phía trên được treo một bức Đại tự có nội dung: “Đức hiển thế.” (Đức lớn hiển muôn đời)

Hiện vật trong di tích:

Hiện nay, nhà thờ Tiến sĩ Đ���ng Quốc Đỉnh còn lưu gi��� được những hiện vật như sau:

Hiện vật cũ: 01 Đại tự; 02 Hộp đựng mũ áo; 01 Bát hương gốm; 02 Ống hương; 01 Khay mịch gỗ; 01 Quả hộp; 01 Giường thờ gỗ; 01 Bàn thờ gỗ; 03 Đài nước; 03 Ngai thờ; 12 Bài vị; 01 Cuốn gia phả bằng chữ Hán.

Hiện vật mới: 04 Câu đối; 01 Lư hương đồng; 02 Cây nến; 01 Bát hương đồng; 02 Hạc gỗ; 01 Chuông đồng; 02 Bát hương sứ; 02 Hương án.